U komplikovanom historijskom pejzažu Irana, etnički Turci, vitalna komponenta geografije zemlje, suočili su se s brojnim izazovima tokom prošlog stoljeća.
Korijeni turskog prisustva u regionu sežu do antike, dobijajući trajnost tokom seldžučkog doba kada su osnivali naselja. Turci su kroz historiju imali ključnu ulogu u osnivanju i upravljanju značajnim državama u regionu, doprinoseći tako njegovom kulturnom bogatstvu i demografskoj raznolikosti, sve do 1925. godine.
Kolaps turske dinastije Qajar 1925. označio je prekretnicu, koja je dovela do uspona perzijske dinastije Pahlavi i pokretanja politike perzijskog nacionalizma, s trajnim posljedicama za tursko stanovništvo.
Ova politika, provedena u svjetlu političkih preokreta, marginalizirala je iranske Turke, podvrgavajući ih isključivom utjecaju nove nacionalističke politike.
Uprkos njihovom značajnom demografskom prisustvu, koje se procjenjuje na oko 40 miliona, nacionalni identitet iranskih Turaka sistematski je zanemaren i potkopan od kasnijih iranskih režima. Problemi iranskih Turaka nastavljaju se i danas.
“Postoji sistematska diskriminacija Turaka i pritisak za njihovu asimilaciju u Iranu. Čak im je uskraćen njihov turski identitet. Spriječeno je objavljivanje turskih knjiga za djecu, koje se nastoje prevesti na perzijski. S obzirom na veličinu turske populacije u Iranu i usluge koje su pružali zemlji kroz historiju, ovaj nivo diskriminacije je možda jedinstven u svijetu. Moguće je vidjeti diskriminaciju Turaka u gotovo svim oblastima kao što su politika, kultura, ekonomija, društvo, okoliš i sport“, kaže dr Mehmet Riza Heyet sa Univerziteta u Ankari.
“Uvrede na račun iranskih Turaka također otkrivaju ideologiju režima. 2006. godine službene iranske novine objavile su poznatu karikaturu koja prikazuje Turke kao invazivne insekte, koji su izazvali velike nerede u 28 gradova južnog Azerbejdžana”, kaže dr. Tugrul Atabay s Univerziteta Marmara.
“U posljednjih 50 godina, država Azerbejdžan je podijeljena na najmanje šest provincija, a turski toponimi, uključujući imena sela, planina, ostrva i rijeka, također su stradali od ove politike perzijanizacije”, dodaje Atabay.
Odsustvo turskog kao jezika obrazovanja u Iranu je centralna briga za iranske Turke, što predstavlja jedan od njihovih primarnih izazova. Član 15. iranskog ustava dozvoljava ovo jezičko isključenje, aspekt na koji se predsjednički kandidati u Iranu često obavezuju da će se pozabaviti njime.
“Uprkos pravima koja su data u članu 15. iranskog ustava, tursko obrazovanje nije dozvoljeno u školama i univerzitetima, objavljivanje turskih knjiga je podložno ozbiljnoj cenzuri, što otežava objavljivanje, sfera upotrebe turskog jezika je sužena, turska djeca su izložena politici asimilacije počevši od jaslica i vrtića”, kaže Heyet.
“Turski književnici poput Fuzulija i Šahrijara ponižavaju se, omalovažavaju i ismijavaju na državnim televizijskim kanalima i u državnim medijima općenito, Turci se u filmovima prikazuju kao niži, nazadni i smiješni likovi, koji su svi pod kontrolom države. U udžbenicima su Turci prikazani kao divlji, barbari i osvajači, Turci su ponižavani na razne načine i raznim metodama."
Turska zajednica u Iranu se također zalaže za prvorazredno državljanstvo, povećanje regionalnog blagostanja i okončanje marginalizacije svojih regija. Oni pozivaju na državnu podršku očuvanju turske kulture, proširenje različitih sloboda i uključivanje pitanja životne sredine u nacionalne rasprave.
Preovlađujuće uvjerenje među iranskim Turcima je da Iran nesrazmjerno dodjeljuje resurse regijama u kojima dominira perzijska etnička pripadnost, što dovodi do poziva na pravedna ulaganja u njihove regije.
“Podzemno i površinsko bogatstvo u regijama u kojima žive Turci u Iranu prebacuju se u centar, a prihodi stečeni od njih stavljaju se na raspolaganje centralnim regijama. S obzirom na to da postoje ograničenja ulaganja u regione u kojima su Turci brojčano značajni, privrednici su primorani da svoj kapital prebacuju u druge regije. Dakle, s povećanjem nezaposlenosti u turskim regijama, dolazi do ozbiljnog porasta migracija u centralne regije i ekonomske poteškoće su veće nego u drugim regijama“, kaže Heyet.
Ovaj previd je u oštroj suprotnosti s ključnom ulogom iranskih Turaka kako u širem turskom svijetu tako i u analima iranske historije. Njihov trajni doprinos kulturnom, političkom i društvenom tkivu regiona često je bio zasjenjen preovlađujućim politikama koje daju prioritet jedinstvenom, perzijsko-centričnom nacionalnom identitetu.
Diskriminacija se manifestuje i u oblasti životne sredine. Jezeru Urmija u provinciji Azerbejdžan, gdje je tursko stanovništvo značajno, omogućeno je da se isuši stvaranjem više od stotinu brana, izlažući stanovništvo regiona slanim olujama, mijenjajući tako demografsku strukturu regije. Primjeri uključuju činjenicu da vlada ignorira prekomjerno zagađenje zraka u azerbejdžanskim gradovima, posebno u Tabrizu, otrovni fabrički otpad koji Armenija ispušta u rijeku Aras i visoku učestalost raka uzrokovanog time, posebno u gradu Ardabilu, koji obara rekorde.
Ta diskriminacija se može vidjeti čak i u oblasti sporta. “U sportu, stalna zavjera protiv fudbalskog tima Traktor, koji je stekao slavu kao turski tim s najviše navijača, spriječila ga je da osvoji prvenstvo. Njemu se pridaje mnogo manje značaja i izdvajanja iz budžeta u poređenju s perzijskim timovima u drugim sportovima. Uspješni turski sportisti su prikazani kao Iranci, a neuspješni su označeni kao Turci. Traktoru i drugim iranskim turskim timovima nije dozvoljeno da igraju utakmice s timovima iz Turkiye, uprkos njihovim zahtjevima”, dodaje Heyet.
Historijska putanja iranskih Turaka zamršeno je utkana u širi narativ iranske evolucije, odražavajući i trenutke jedinstva i nesloge. Turske zajednice, sa svojom posebnom historijom, jezikom i kulturnim naslijeđem, suočile su se s izazovima asimilacije u sveobuhvatni nacionalni identitet koji često marginalizira njihov jedinstveni doprinos.
Uprkos tome što su sastavni dio raznolikog iranskog mozaika, iranski Turci se bore s narativom koji umanjuje njihov značaj i održava monolitno razumijevanje nacije.
Dok se iranski režim snalazi u složenosti upravljanja raznolikim stanovništvom, pitanje prepoznavanja i afirmacije identiteta iranskih Turaka ostaje centralno. Njihova višestruka historija, puna perioda koegzistencije i tenzija, odražava širu borbu za kulturnu inkluzivnost unutar iranske države.
Bogati doprinosi iranskih Turaka historiji nacije zaslužuju priznanje i slavlje, njegujući kolektivni identitet koji obuhvata različite niti iranske kulturne baštine. To je narativ koji nadilazi puku demografiju, prevazilazeći brojke kako bi se prepoznao utjecaj iranskih Turaka na identitet i karakter nacije.
