Jedan od prepoznatljivih simbola Niša, njegova Tvrđava, puni 300 godina postojanja. Najveća na Balkanu, sagrađena je za četiri godine zajedničkim radom i do 16.000 turskih graditelja. Bila je način da se Osmansko carstvo, koje je u 15. veku osvojilo Niš, zaštiti od Austrijanaca. Arheolog i istoričar umetnosti dr Miša Rakocija ovu građevinu naziva čudom.
Na mestu gde su vekovima ranije grad štitila rimska i vizantijska utvrđenja, krajem 17. veka nastala je tvrđava koja je danas glavni motiv na suvenirima iz Niša.
"Prema fermanu sultana, ona je počela da se gradi 1719. godine i, što je zanimljivo, završena je juna 1723. godine. Za četiri godine izgrađena je tvrđava koja je najveća na Balkanu, sa ogromnim bedemima“, kaže Miša Rakocija, istoričar umetnosti i arheolog.
Sedmougaonu tvrđavu sa bastionima izdižu bedemi osam metara visine i tri metra širine. Ukupno su dugi više od dva kilometra i okružuju površinu od dvadeset i dva hektara.
"Gradili su je turski graditelji. To je jedno malo čudo, da tako kažem. Gradilo je u jednom trenutku čak i šesnaest hiljada graditelja, deset do šesnaest, kako kad, a završetak izgradnje obeležen je natpisom iznad glavnog ulaza na Stambol-kapiji“, govori Rakocija.
Na tom natpisu na arapskom jeziku piše da je sultan Ahmet Han slavniji od Aleksandra i poznatiji od Darija i da je "dušmaninu stavio gvozdenu prečagu na put“.
"Osim toga, tu piše i nešto vrlo poetično. Kaže – kada se otvore kapije, krila kapija ove Tvrđave, onda iz Tvrđave izađe dah koji nevernike obara na zemlju“, dodaje Rakocija.
Osim glavne Stambol-kapije, koja je vodila ka Istanbulu, postoje još tri – Beogradska, Vidin-kapija i Jagodin-malska.
"Postojale su, a postoje i sada, takozvane male, poterne kapije koje su direktno vodile u rov. Korišćene su za izlazak, za juriše, za napade, za povlačenja, za hitno izvlačenje iz Tvrđave“, kaže arheolog.
Čitava unutrašnja urbanizacija orijentalnog grada sa tesnim i krivim ulicama posle oslobođenja od Turaka je uništena. Rakocija opisuje kako je sve to nekad izgledalo.
"Gornji nivo grada ili akropolis, što bi rekli Grci, bio je za pašu, za harem, za te veće dostojanstvenike. Donji nivo je bio za činovnike, zanatlije... Tu su bile prodavnice. Te stare kuće, pašin konak i sve ostalo kasnije je srušeno“, kaže Rakocija.
Jedan od važnijih objekata unutar Tvrđave koji i dalje odoleva vremenu jeste kupatilo – hamam, koje važi za najstariji sačuvani turski objekat u Nišu.
"To kupatilo unutar Tvrđave je iz 15. veka, dakle – starije je od tvrđave i bedema. Kada je ona napravljena 1723. godine, kupatilo je ostalo unutar bedema i ono je priljubljeno uz bedem“, pojašnjava Rakocija.
Unutar zidina nalazilo se nekoliko džamija od kojih je očuvana jedna.
"To je Bali-begova džamija iz 1521. godine. To je jedno fantastično arhitektonsko ostvarenje, jedna izuzetno lepo rešena arhitektura sa tremovima, sa mihrabom, minaretom. Zidana je sa kupolom, na vizantijski način“, govori Rakocija.
Na ulazu u tvrđavu 1857. godine izgrađen je vojni objekat Arsenal koji je služio za smeštaj vojne opreme, topova i drugog oružja, a danas se koristi kao galerijski prostor i umetnički paviljon. Kako objašnjava arheolog, vatreno oružje je u to vreme počelo da dobija na značaju, pa je i tvrđava građena u skladu sa novim oružjem.
"Postoje i tri barutane kod bedema. Služile su za čuvanje baruta i bile su od čvrstog zidanog kamena. Unutra je bila prostorija sa poluobličastim svodom od debelog kamena, debelih zidova. Hodnik je takođe bio od debelih kamenih zidova, tako da do samog središta, gde je barut, bilo je vrlo teško probiti i doći“, kaže Rakocija.
Kao važnu specifičnost niške tvrđave izdvaja to što je ona u velikoj meri očuvana.
"Ovakav spomenik uvek zahteva neke konzervatorske intervencije i redovno održavanje. Što se tiče same turske tvrđave, sve je vidljivo, sačuvano i dostupno turistima, što nije slučaj sa starijim tvrđavama. Posetioci mogu da šetaju po bedemima, da ulaze i u poterne kapije i prolaze kroz njih što je interesantno i istraživački“, govori Rakocija.
Tvrđava je zakonom zaštićena 1948. godine, a 1979. proglašena je kulturnim dobrom od velikog značaja.
