Svane tako hladan zimski, kišoviti, snežni ili pak tropski letnji dan – sasvim nebitno za sakupljače smeća koji ne biraju uslove rada. Ukoliko im se posreći, tog dana će sakupiti dovoljno materijala koji kasnije prodaju firmama i preduzetnicima za reciklažu ne bi li prehranili svoju porodicu. Da li imaju obezbeđen alat i adekvatnu opremu za rad? To nikog ne zanima. Kopanje po kontejnerima i deponijama, dugi hod kroz gradove i okolne puteve, nošenje velikog tereta – u opisu je njihovog posla. Ili čak najviše strah: strah od bolesti, virusa i bakterija koje mogu pokupiti; strah od nemilosrdnih sugrađana i omladine koji ih ismejavaju, zadirkuju, vređaju a ponekad i fizički napadaju. A najbitnije pitanje je: da li će moći da zarade dovoljno da prehrane porodicu?
Dakle, na leđima ovih ljudi počiva kompletna industrija reciklaže u kojoj pojedinci zarađuju veoma ozbiljan novac. Prema izveštaju Centra Privredne komore Srbije (PKS), 87% sirovina za reciklažu dolazi od sakupljača otpada, a samo 13% od javnog komunalnog preduzeća. Isto tako, procenjuje se da oko 90% otpada od plastične ambalaže prikupe individualni sakupljači, a samo 10% javna komunalna preduzeća.
Kada je reč o Srbiji, ovde su neformalni sakupljači sekundarnih sirovina, od kojih oko 50.000 pripada romskoj zajednici. Iako Zakon o upravljanju otpadom definiše da sakupljač otpada jeste fizičko ili pravno lice koje sakuplja otpad, nikakve dalje definicije nisu navedene, što ovu profesiju – ekološki i ekonomski bitnu za jednu državu – čini nevidljivom a sve one koji se njome bave stavlja izvan bilo kakve sigurnosti i zaštite.
Pored toga, u Srbiji su svi sadržaji u kontejnerima i kantama za smeće u vlasništvu Gradske čistoće, pa je zakonski svako preturanje po đubretu krivično delo, što dodatno otežava rad sakupljača otpada koji spadaju u red najsiromašnijih stanovnika, među kojima je čak 25% mlađih od 18 godina.
Prema podacima Zelene inicijative, prosečan sakupljač otpada mesečno zaradi od 15.000 do 18.000 dinara, a prema procenama Republičkog sindikata sakupljača, Srbija svake godine izveze sekundarne sirovine u vrednosti oko 150 miliona evra.
Neformalni sakupljači otpada širom Balkana igraju bitnu ulogu u reciklaži, međutim, njihov značaj nije ozbiljno shvaćen niti cenjen. Ovim poslom se bave najsiromašniji, što omogućuje raširenu eksploataciju.
U istraživanju nevladine organizacije „Makedonija bez otpada“ procenjeno je da oko 5.000 sakupljača plastike, hartije i drugih materijala prikupi oko 80 odsto svih prikupljenih materijala.
S druge strane, otpadni materijali za recikliranje su glavni izvozni proizvod Kosova, uz promet od 40 miliona evra godišnje. I pored svih otežavajućih okolnosti, pojedinci su ipak našli način da stvar preuzmu u svoje ruke i daju nadu svim ostalima. Jedni od njih su dva mladića iz Vojvodine, Kilino Stojkov i Milorad Popović, koja su s nepunih 30 godina, a u saradnji s Udruženjem za prosperitet Roma i preciznu reciklažu, uspeli da u Opštini Ada u Vojovodini osnuju Reciklažnu zadrugu Connect Clean Roma Group, koja trenutno okuplja 31 sakupljača otpada.
Tamo gde drugi vide smeće ili otpad, neformalni sakupljači vide papir, karton, staklo i metal. U mnogim zemljama sakupljači otpada obezbeđuju jedini oblik prikupljanja čvrstog otpada (SW) koji koristi javnom zdravlju, opštinskim budžetima i okolini.
Sakupljači otpada s globalnog juga i šire su: ljudi koji prebiru po smeću u potrazi za hranom, odećom i drugim osnovnim dnevnim potrebama; neformalni privatni sakupljači materijala koji se može reciklirati a koje prodaju posrednicima ili preduzećima; sakupljači/razvrstači materijala koji se mogu reciklirati a koji su organizovani u sindikate, zadruge ili udruženja
Oni ujedno i značajno doprinose sprečavanju zagađenja recikliranjem i ponovnom upotrebom materijala koji bi inače završili u okolini. Kada su bolje organizovani i formalno integrisani u sisteme za reciklažu, sakupljači otpada mogu povećati svoj ekološki doprinos. Recikliranje je jedan od najjeftinijih i najbržih načina za smanjenje emisije stakleničkih gasova, a ponovna upotreba i recikliranje materijala smanjuje količinu sirovih materijala potrebnih za proizvodnju.
Smanjenje jedne tone emisije CO2 recikliranjem košta 30 posto manje od smanjenja energetske efikasnosti i 90 posto manje od smanjenja energije vetra.
Sakupljanje otpada ima i razne ekonomske beneficije: predstavlja ključni prihod za ljude i domaćinstva, obezbeđuje materijale za višekratnu upotrebu drugim preduzećima ali i pomaže drugima da profitiraju od rada neformalnih sakupljača otpada.
Širom sveta postoje primeri država i organizacija koje su prepoznale vitalnu ulogu sakupljača otpada i osmislile progresivnije politike na tom polju. S organizacijom sakupljača otpada stvar se menja.
Organizacije zasnovane na članstvu i drugi progresivni entiteti pomažu gradovima da prepoznaju vitalnu ulogu sakupljača otpada i ohrabruju vlasti da osmisle progresivnije politike. Gradovi poput Belo Horizontea u Brazilu, Lime u Peruu i Pune u Indiji razvijaju politike koje integrišu sakupljače za prikupljanje i recikliranje otpada.
Brazil je prva zemlja koja je integrisala sakupljače otpada preko zadruga, u komunalne sisteme upravljanja čvrstim otpadom i prva koja je usvojila Nacionalnu politiku o otpadu, prepoznajući doprinos sakupljača otpada i pružajući pravni okvir koji omogućava zadrugama neformalnih sakupljača otpada da sklapaju ugovore kao pružaoci usluga. Nacionalni pokret sakupljača otpada u Brazilu dobio je ugovor za čišćenje stadiona tokom Svetskog prvenstva.
S druge strane, Argentinska nacionalna federacija sakupljača otpada (FACCyR) jedan je od najboljih svetskih primera inkluzivnog upravljanja otpadom. Njihov rad u projektu RWCC pokazuje da što su sakupljači otpada više uključeni u formalne sisteme upravljanja otpadom, to su sposobniji da spreče zagađenje mora. 2019. godine FACCyR-ova zadruga Amanecer de los Cartoneros dala je sakupljačima pristup formalnim centrima za preradu, gde se ostacima može odgovornije upravljati, što sprečava da ogromnih 8,5 tona plastike mesečno uđe u vodene tokove.
Očekuje se da će se zbog brojnih faktora, kao što su rast stanovništva, urbanizacija i ekonomski rast, kao i kupovne navike potrošača, do 2050. godine proizvodnja čvrstog komunalnog otpada širom sveta povećati za otprilike 70 posto. Otpad i njegovo stvaranje, sakupljanje i odlaganje glavni su globalni izazov 21. veka koji će pre ili kasnije dovesti do veće potrebe neformalnih sakupljača otpada a samim tim i do krucijalnih regulativa na tom polju.
